De toekomst rust op vertrouwen

Meneer De Haan, hoe definieert u de toekomst? Is de toekomst een projectie op basis van het verleden of ligt alles open?
Beide zijn waar. Het komt erop neer dat alles wat wij in het verleden hebben gedaan en alles wat wij nu doen ervoor zorgt dat we in de toekomst zijn aanbeland. In die toekomst zien we immers de gevolgen van onze acties in het verleden. Aan de andere kant moet je het ook niet al te star bekijken. Je kunt echt wel met prognoses werken en zelf nieuwe ideeën aandragen. De valkuil is anders dat je op basis van toekomstverwachtingen achterover leunt en denkt: "Ik hoef niet in actie te komen, want de toekomst komt vanzelf voorbij – die ligt vast." Maar zo is het niet.

Zijn futurologen extra populair in onzekere tijden?
Ja, dat is wel onze ervaring. Er is duidelijk behoefte aan antwoorden die verder gaan dan de kortetermijnvisie op de coronapandemie. Maatschappelijke veranderingen en innovaties volgen elkaar in hoog tempo op. Ten opzichte van een paar jaar geleden wordt ons veel vaker gevraagd hoe we daarmee kunnen omgaan. We proberen altijd samen met anderen antwoorden te bedenken, waarna we deze ideeën voor de toekomst in een bredere context plaatsen.

Hoe analyseert u deze maatschappelijke veranderingsprocessen?
Toekomstgericht onderzoek draait niet om prognoses; het is geen statistische kansberekening. Wij kijken naar te verwachten ontwikkelingen en geven daar een plausibele verklaring bij. We zoeken naar logische redenen waarom bepaalde ontwikkelingen zich kunnen voordoen. Daarbij vergeten we het verleden niet. De Fransen noemen dat heel mooi de 'longue durée', ofwel ontwikkelingen die al langer gaande zijn. Daar kun je veel uit afleiden.

Noem eens een voorbeeld.
Een goed voorbeeld is het hele proces van individualisering dat twee eeuwen geleden begon en dat in essentie zelfs nog ouder is. Denk daarbij aan onze veranderende relaties. Honderdveertig jaar geleden zaten mensen hun hele leven vast aan hun huwelijk. Tegenwoordig hebben we het over seriële monogamie. Gender is ook geen vast gegeven meer. Alles is anders en dat kun je heel goed uitleggen als onderdeel van de individualisering. De nadruk op het individu kent trouwens een hele lange aanloopperiode voordat die daadwerkelijke veranderingen plaatsvonden.

Welke veranderingen zijn er nu in onze samenleving? En wat zit daarachter?
Individualisering is wereldwijd zichtbaar, zelfs in landen zoals China waar het gezamenlijk belang vooropstaat. Esthetisering, de manier waarop we onszelf aan de buitenwereld tonen, is ook een universele trend. Niet alleen als onderdeel van een groep door bijvoorbeeld bepaalde kleding te dragen, maar vooral ook met dingen en gebeurtenissen waaraan we een persoonlijke betekenis toekennen. Bezit, bijvoorbeeld een auto van een specifiek merk, is niet meer slechts een traditioneel statussymbool. Nee, het is eerder dat je een object wilt hebben omdat je er zelf betekenis aan geeft. Het maakt niet uit wat iets kost, maar welke waarde het voor je heeft.

Is de toekomst een manier van denken, een attitude?
Absoluut. Het begrip 'attitude' omvat iemands normen, waarden, gevoelens en dergelijke. Houdingen zeggen iets over toekomstverwachtingen in een maatschappij. Een voorbeeld: jongeren komen met nieuwe leefstijlen die de digitale wereld omarmen en tot middelpunt van hun leven maken.

Hoe geeft een samenleving ruimte aan een duurzame, innovatieve toekomst?
Enkele jaren geleden zou ik hebben geantwoord dat veel individuele vrijheid en liberalisme voorwaarden zijn. En dat je individuele creativiteit moet bevorderen. Nu weet ik dat niet meer zo zeker. Je kunt niet langer stellen dat deze dingen een vereiste voor innovatie zijn, dat wil zeggen de mogelijkheid om zelf iets te bedenken en ontwikkelen. '21e-eeuwse vaardigheden' zoals creativiteit en een kritisch denkvermogen zijn bijna altijd afkomstig uit nieuwe sociale verbanden. Dan zorgen dus groepen en hun dynamiek voor innovatie en niet zozeer individuen. Anders gezegd: de creatieve kracht van een heterogene groep is groter dan die van de individuele leden.

Veranderen samenlevingen langzaam?
Attitudes ontwikkelen zich traag. Kijk maar naar veranderingen in leefstijlen. Menige lifestyle die de plek heeft ingenomen van traditionele rangen en standen was er niet van de ene op de andere dag. Dergelijke veranderingen gaan langzaam.

Zijn er factoren die deze ontwikkelingen versnellen?
Ja, er zijn sterke aanjagers. Bijvoorbeeld wanneer zeer dynamische nieuwe technologieën de boel opschudden en allerlei nieuwe mogelijkheden bieden. Denk aan wearables, zoals kleding met communicatiemogelijkheden. Of aan 'augmented senses' in de vorm van informatie over andere mensen die we ontmoeten. Dat zijn volledig nieuwe ontwikkelingen. Het gaat er niet om of deze innovaties nuttig zijn. Het publiek moet ze omarmen, dáár draait het om. Je wilt dat mensen zeggen: "Geweldig! Ik wist niet eens dat dit precies is wat ik zocht."

U heeft eerder gezegd dat mensen na een crisis zoals een pandemie snel terugvallen op oude gewoontes.
Klopt. Onze gewoontes zijn vrijwel vastgeroest. Iedereen die wil veranderen weet dat. Elk jaar op 1 januari nemen we ons voor om meer te bewegen. En hoe lang houden we dat vol? Hetzelfde geldt voor het veranderen van ons eetpatroon, dat lukt ook maar korte tijd. We vallen terug in oude patronen omdat we die nou eenmaal gewend zijn. Gedrag verander je niet zomaar.

De angst voor verandering is groot?
In elk geval in Duitsland, als je mijn land vergelijkt met andere landen. Duitsers zeggen dat als ze de gevolgen van innovaties niet overzien, ze dingen liever bij het oude laten. In andere culturen, zoals in Brazilië, het Verenigd Koninkrijk en Vietnam, werkt dat anders. Daar is de gemene deler dat als de effecten nog niet bekend zijn, het in elk geval de moeite van het proberen waard is.

Ons toekomstbeeld is dus meer dan alleen ons eigen perspectief?
Het verschilt van persoon tot persoon hoe we naar de toekomst kijken. Degenen die het leven omarmen staan vaak open voor vernieuwing. De toekomst is voor hen iets om naar uit te kijken. Deze dynamische groep houdt van vrijetijdsactiviteiten en is altijd op zoek naar nieuwe gebeurtenissen en spullen. Daartegenover staat een conservatief milieu dat niet van verandering houdt. Wat tegenwoordig echter belangrijker is dan deze groepskenmerken zijn de kleine groepen van vijftig tot hondervijftig deelnemers op sociale media. Die groepen hoeven niet eensgezind te zijn, want ook daar heb je opinieleiders die luid en duidelijk hun mening geven. Cruciaal is dat de groepsleden zich verbonden voelen met de andere deelnemers. Ze maken deel uit van een groter geheel.

De peergroup is dus essentieel voor verandering?
Ja, die groepen hebben een belangrijke rol. Een zeer, zeer belangrijk onderwerp in de futurologie is vertrouwen. Welke informatiebronnen geloven we? Ik ben lid van de Duitse academie voor technische wetenschappen. Als sociaal wetenschapper wordt me daar vaak gevraagd hoe we voor draagvlak voor nieuwe technologieën kunnen zorgen. Ik antwoord dan altijd dat je pas draagvlak hebt als mensen een klik met iets hebben. En die klik is in dit voorbeeld gebaseerd op vertrouwen in de nieuwe technologie.

Dus de toekomst verwelkomen begint met vertrouwen?
Zo zie ik het in elk geval. Wat is je referentiepunt voor de toekomst? Wat voor ons ligt is nog geen werkelijkheid en kunnen we dus niet observeren. In onze dynamische wereld hebben we weinig aan het verleden om onze toekomstverwachtingen op te baseren. De toekomst, dat zijn voor ons aannames en prognoses. Als je die aan het publiek voorlegt, moet je hun vertrouwen winnen. Anders geloven ze die verwachtingen niet en dan worden ze misschien nooit werkelijkheid. Hetzelfde geldt voor bedrijven. Ook zij moeten vertrouwen winnen voor hun nieuwe ideeën.